تفسیر جالب اینشتین از شعر هاتف اصفهانی - وبلاگ باران علم

به گزارش وبلاگ باران علم، روزنامه خراسان - جواد نوائیان رودسری: شعر و ادبیات فارسی، هر جا که پا بگذارد، غوغا می نماید؛ حتی غربی های متکبر و تجربه گرا هم نمی توانند در برابر مفاهیم بلند و ناب شعر فارسی تاب بیاورند؛ انگار در این ابیات، سحری نهفته است که از ضمیر ناخودآگاه انسان ها سخن می گوید؛ از فطرت پاکی که پرتوی از انوار رحمت الهی است و فرهنگ و تمدن ایرانی - اسلامی، به خوبی آن را در دستاورد های ادبی و هنری اش، متجلی نموده است.

این است که گاه از سحر کلام حافظ شیرین سخن برای گوته آلمانی می شنویم و روز دیگر، درباره فیتز جرالد انگلیسی که رباعیات خیام با او و خوانندگان ترجمه اش چه کرد و امروز، می خواهیم از تأثیر شعر فارسی بر مردی بگوییم که یکپارچه تجربه گرایی بود و همگان می انگاشتند که در خیالش، معبری به سوی عالم معنا پیدا نمی گردد؛ آلبرت اینشتین، فیزیک دان نامی، برنده جایزه نوبل و کاشف نظریه نسبیت. راوی این احساس شگفت انگیز، دکتر قاسم غنی است؛ چهره ای شناخته شده در عالم شعر و ادب که تصحیح مشترک او و زنده یاد علامه قزوینی از دیوان لسان الغیب، هنوز هم در زمره بهترین تصحیح های این اثر جاودانه است.

یافتن راهی به خانه اینشتین

دکتر قاسم غنی، پزشک و زاده سبزوار بود؛ اما مطالعات ادبی اش، کم از معلومات پزشکی وی نمی آورد. او به مناسبت مسئولیت های دیپلماتیکی که برعهده می گرفت، گاه مسافر ینگه جهان می شد و در این سفرها، با مشاهیر فرهنگی و علمی نیز، دیدار های مکرر داشت؛ یکی از این مشاهیر، ارنست هرتسفلد، باستان شناس و مورخ شهیری بود که بار ها به ایران سفر کرد ودرخصوص تخت جمشید مطالعات فراوانی انجام داد. از قضا، هرتسفلد دوست و همنشین آلبرت اینشتین هم بود و همین دوست مشترک، سبب ساز دیدار و معاشرت دکتر قاسم غنی با فیزیک دان نامدار قرن بیستم شد.

خوشبختانه دکتر غنی، در یادداشت هایش، توضیح مبسوطی از این دیدار را ارائه نموده است؛ توضیحی که بخشی از آن، به نگاه اینشتین به فرهنگ ایرانی و شعر فارسی اختصاص دارد. گزارش دکتر غنی از سخنان اینشتین، جایی حیرت انگیز می گردد که این دانشمند تجربی، از لذت شعر شاعر عظیم قرن دوازدهم هجری قمری، هاتف اصفهانی که ترجیع بند شورانگیز و عرفانی او برای هر فارسی زبانی مایه غرور و نشاط است، لبریز می گردد. اجازه بدهید، توضیح این دیدار را از روی یادداشت های دکتر غنی بخوانیم؛ یادداشت هایی که از دیدار به یاد ماندنی دهم دی ماه سال 1324 صحبت می نمایند.

آغاز یک دیدار خاطره انگیز

ساعت 5/3 به خانه اینشتین وارد شدیم. خانه کوچکی دارد. دارای دو طبقه. خانمی به سن نزدیک 40 سال که منشی و پرستار اوست، در را باز کرد و به سالنی برد. بعد آمد که بیایید بالا اتاق خلوت و کتابخانه. رفتیم و از پله های کوچک که بالا رفتیم، در باز شد و پیرمرد بسیار پاکیزه ای، یعنی اینشتین، پیدا شد ... مردی متوسط القامه، چهارشانه، با سبیل کلفت سفید، ریش تراشیده و مو های سفید به شکل آرتیست ها قدری بلند و ژولیده. جلیقه پشمی کبودی بر تن داشت. با تبسم پدرانه بسیار ملیحی استقبال کرد و به گرمی دست داد و نشاند ... از من پرسید: چه چیزی مورد علاقه زیاد شماست؟

گفتم: من پزشکم و چیزی که زیاد جالب توجه من است، تاریخ تمدن و علم است. گفت: چه موضوع خوبی است، ایران و اسلام تمدن عظیمی در تاریخ علم داشته است. گفتم: چنین است ... [اینشتین]گفت: امروز زیاد به پوزیتیویسم (اثبات گرایی) اهمیت می دهند و [همه چیز را]منحصر به تجربه می نمایند. بعد گفت: این افراط است و مسائلی هست که به تجربه در نمی آید و راه وصول به آن حقایق، غیر از تجربه است. گفتم: پس شما روش علمی آمریکایی ها را خراب می شمارید؟ خندید و شکفته شد و گفت: بلی، خوب دریافتید و درست اشاره کردید.

فیزیک دانی مفتون شعر هاتف

با لطف و ملایمت گفتم: دکتر اینشتین من چند روز پیش که دکتر هرتسفلد به من نوشت و تلگراف کرد و امروز را برای دیدار شما تعیین کرد، خوش وقت شدم و ضمناً، به حکم تداعی معانی، چون به یاد شما و دیدار با شما بودم، به یاد نظریه ها و عقاید علمی شما افتادم و شعری در فارسی به نظرم آمد که خیلی تعجب کردم و به خاطر سپردم از شما بپرسم که چطور با اصل علمی سازگار است، اما به شکل بحث یک نفر شاعر و آن شعر هاتف اصفهانی است ... این شاعر ایرانی اواخر قرن دوازدهم هجری درگذشته است و او می گوید: چشم دل باز کن که جان بینی/ آن چه نادیدنی است آن بینی/ دل هر ذره را که بشکافی/آفتابیش در میان بینی و آن را برای او این گونه ترجمه کردم:

Open the eye of the heart

To witness that which can not be seen

To hear what no ear has even heard

And to see what no mortal eye has ever described

If thou splitest the core of the atom

Thou woulds observe a sun therein

گفت: بلی، همان قشنگی فکر پیشینیان است و به اندازه ای زود دریافت و با سبک مستقیم و موجز و روشن خود تفسیر کرد که حظ بردم. گفت: تصور می کنم می خواهد در عظمت خلقت و اسرار علم بگوید که بلی همان ذره (دموکریتوس را نام برد) را که پیشینیان می گفتند قابل قسمت نیست و جزءلایتجزی است، این اندازه اسرار در آن هست که همان کوچک ترین چیز عالم تصور، باز آفتابی در آن خوابیده است ... تجربه تنها راه وصول به حقیقت هایی است که ممکن است تسلیم آن شویم، اما نباید فکر کنیم که ماورای تجربه، حقیقتی، نیست. بسیاری از حقیقت ها به تجربه در نمی آیند. عقل ما و قلب ما به آن می رسد.