ابومَدْیَن؛ احیاگر طریقت در بلاد مغرب - وبلاگ باران علم

به گزارش وبلاگ باران علم، شُعیب بن حسین انصاری معروف به ابومَدیَن، عارف مشهور قرن ششم هجری در اندلس است.

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری وبلاگ باران علمـ بارها شنیده ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل تلاش صدها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن ها پیش خشت به خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته اند.

با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.

برای خوشه چینی از این خرمن دانش و فرهنگ، از جلد اول کتاب تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران تألیف دکتر علی اکبر ولایتی که به سال 1392 در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده ایم.

شُعیب بن حسین انصاری معروف به ابومدین، عارف مشهور قرن ششم هجری در اندلس است.

از تاریخ ولادت او اطلاع دقیقی در دست نیست. درباره زادگاه او نیز میان مؤلفان اختلاف است. برخی حصن مَنتوجب و برخی دیگر قریه قَنطیاته را زادگاه او دانسته اند. وی در کودکی پدرش را از دست داد و برادرانش سرپرستی او را برعهده گرفتند و او را به شبانی گماشتند. ابومدین که آموختن تعالیم دین و شناخت شرایط و احکام عبادت را به شبانی ترجیح می داد، به رغم مخالفت برادر بزرگ، شبانی را رها کرد و زادگاه خود را ترک گفت.

ابومدین مدتی به سیاحت پرداخت. نخست به غرب جهان اسلام رفت، در مراکش به سپاهیان پیوست و با آنها به اندلس رفت. در آنجا احتمالاً با شیخ ابومسعود اندلسی آشنا شد و آوازه مشایخ و فقیهان فاس را شنید و برای تحصیل علم و دانش رهسپار آنجا شد. در فاس در مجلس درس علی بن حِرزِهِم شرکت کرد و کتاب الرعایة لحقوق الله حارث محاسبی و به قولی احیاء علوم الدین ابوحامد غزالی را نزد او آموخت و از محضر علی بن غالب فاسی و ایوب بن عبدالله فهری و ابوالحسن ملأوی نیز بهره برد. وی معارف صوفیه را نزد ابوعبدالله محمد دَقریالاق آموخت و از دست او خرقه گرفت.

ملاقات با ابویعزی یلنور بن میمون هزمیری (561ق)، از مشایخ امّی مغرب، بر او تأثیر فراوان داشت و به گرایش کامل او به تصوف و آرای خانقاهی انجامید. ابویعزی، با اِشرافی که با ضمایر داشت، استعداد و توانایی ابومدین را کشف کرد و او را از شاگردان خاص خود قرار داد. ابومدین از او اجازه ارشاد گرفت و همواره یاد استاد را گرامی می داشت.

ابومدین همراه با ابویعزی فاس را ترک کرد و راهی مکه شد. در این سفر با شیخ عبدالقادر گیلانی و شیخ احمد رفاعی نیز آشنا شد. پس از این سفر، ابومدین به بجایه رفت و همان جا اقامت گزید و به ارشاد پرداخت. گفته اند نزدیک به یک هزار و به روایتی 12 هزار سالک از اصناف و طبقات گوناگون، از فقیه و محدث و قاضی تا صوفی و ملامتی و حتی امّی، تربیت کرده است و این گویای توانایی های ابومدین در شناخت احوال گوناگون و میزان قابلیت های فکری افراد است.

از جمله مریدان و شاگردان او می توان ابواحمد ناری، ابوجعفر بن سراج، ایوب قهری، عبدالرزاق جزولی و محمد انصاری را نام برد.

برخی ابن سبعین و محی الدین ابن عربی را از مریدان ابومدین دانسته اند. ابن سبعین در زمان اقامتش در مغرب با آثار و آرای ابومدین و شاید هم با مریدان و خلیفگان وی آشنا شده بود. گفته اند که ابن سبعین به طریق ابومدین خرقه پوشیده که خود گویای رابطه او با طریقت ابومدین است. ابن عربی، ابومدین را شیخ خود دانسته و از او با عباراتی همچون زبان تصوف و شیخ الشیوخ یاد کرده و او را احیاکننده طریقت در بلاد مغرب و قطب و امام دانسته است.

شهرت، نفوذ فکری، آرای خانقاهی، اتباع فراوان و سخنان ابومدین درباره ولایت باعث شد ارباب علوم ظاهر احساس خطر و او را رقیبی برای مقام حکومت قلمداد کنند. بنابراین، برخی از اهل ظاهر که به خلیفه یعقوب المنصور بن یوسف موحدی (حکومت: 580-595ق) نزدیک بودند، ابومدین را خطری برای حکومت موحدان معرفی کردند و از ابویعقوب خواستند تا فکری در این باره کند.

خلیفه نیز از والی بجایه خواست تا ابومدین را به مراکش بفرستد. وی نیز چنین کرد و ابومدین راهی مراکش شد اما پیش از آنکه به آنجا برسد در نزدیکی تلمسان در قریه عبّاد بیمار شد و در 594ق درگذشت و همان جا به خاک سپرده شد. محمد ناصر بن منصور موحدی بر مزار وی ضریحی قرار داد و سلطان ابوالحسن مرینی مسجدی در جوار آن بنا کرد و آرامگاه او زیارتگاه خاص و عام شد.

تصوف ابومدین هم عالمانه و هم درخور فهم و قبول عامه مردم بوده است. وی در حدیث و در فقه مالکی صاحب نظر بود و مردم برای مسائل فقهی خود نیز به او مراجعه می کردند. وی اغلب با استفاده از امور ساده و عملی در کارهای روزانه آداب سلوک را تعلیم می داد و نکات عرفانی را مطرح می کرد. کراماتی را که به او نسبت داده اند بیانگر اعتماد و توجه عامه مردم به اوست.

ابومدین در تصوف پیرو ابوحامد غزالی و معتقد به همراهی شریعت و طریقت بود. برخی نیز وی را صوفی اتحادی دانسته اند که درستی آن محل تردید و درخور تأمل است. ویژگی های فکری، شخصیت برجسته و روش ابومدین هم باعث شهرت وی در تاریخ عرفان و تصوف اسلامی شد و هم به نظام مند شدن عرفان مغرب و شکوفایی سلسله های شاذلیه، عیدروسیه و سخاویه در آن سرزمین کمک کرد. وی همچنین در استمرار افکار و نظام خانقاهی در شرق جهان اسلام، پس از قرن ششم هجری، نقش داشته است.

ابومدین گفتارهای بسکمک دارد که در کتب تراجم و تصنیفات صوفیه نقل شده است. به جز اینها تنها چند قصیده کوتاه عارفانه از او باقی مانده است که میان مریدانش شهرت داشته و برخی از صوفیان به آن استشهاد کرده اند. همچنین برخی نوشته های کوتاه در قلم و وصایا به او منسوب است. این آثار چاپی وی به شرح زیر است:

1. آداب الصحبة، قصیده ای در 21 بیت که با تخمیس ابن عربی در دمشق، در 1962، چاپ شده است.

2. استغفاریة، قصیده باثیه ای که ضمن مجموعة الکبری من قصائد الفخری در 1859 در قاهره چاپ شده است.

3. انس الوحید و نزهة المرید فی التوحید، که چند بار در قاهره چاپ شده است.

4. حرزالاقسام، این منظومه کوتاه را محرز بن خلف بازنویسی کرده است و در 1879 چاپ شده است.

5. عقیدة، در 1300ق در مصر با شرح عبدالغنی نابلسی و محمد بن لطف چاپ شده است.

6. وصیة، در مصر چاپ شده است.

از او آثار خطی به جا مانده که عبارت اند از:

1. استغفار، قصیده ای میمیه که نسخه ای از آن در دارالکتب مصر محفوظ است.

2. بدایة المریدین، که نسخه هایی از آن در الجزایر و پاریس محفوظ است.

3. حِکَم، مجموعه ای از سخنان ابومدین که به دست مریدان وی تحریر شده است. نسخه هایی از این اثر در کتابخانه های ظاهریه و ولی الدین افندی نگه داری می شود.

4. رسالة فی السلوک، نسخه آن در کتابخانه رامپو نگه داری می شود.

5. غایة، نسخه ای از آن در باتاویا محفوظ است.

6. قصیدة الجوهر [یة] نسخه ای از آن در پاریس نگه داری می شود.

7. قصیدة الخمریة، نونیه ای 50 بیتی است که نسخه هایی از آن در کتابخانه های ازهریه و ظاهریه نگه داری می شود.

8. قصیدة المضریة، که نسخه ای از آن در بغداد نگه داری می شود.

9. مفاتیح الغیب لازالة الریب و سترالعیب، که نسخه ای از آن در کتابخانه چستربیتی محفوظ است.

4104/