نورایی: ذات تاریخ شفاهی سرک کشیدن به همه جاست، توکلی: خشت خام تاریخ شفاهی را به بیراهه می کشاند - وبلاگ باران علم

به گزارش وبلاگ باران علم، نشست ضرروت تئوری پردازی در تاریخ شفاهی ایران با سخنرانی دکتر مرتضی نورایی، استاد گروه تاریخ دانشگاه اصفهان و نظریه پرداز تاریخ شفاهی ایران، دکتر ابوالفضل حسن آبادی، عضو هیات علمی کتابخانه و مرکز استاد استان قدس رضوی، فائزه توکلی، پژوهشگر تاریخ و مدیرمسئول فصلنامه پژواک زنان در تاریخ و دکتر حبیب اسماعیلی، پژوهشگر تاریخ شفاهی شنبه 27 آذر ماه به صورت برخط و با دبیری دکتر مهدی فراهانی منفرد برگزار گردید.

نورایی گفت: با توجه به این که در دهه 80 دانشگاه به شکلی درگیر تاریخ شفاهی شد و پس از آن موسسات فعال در این حوزه و سپس نشست ها و برنامه هایی که در این رابطه پیاده شد، به نوعی تاریخ شفاهی در جامعه بروز و ظهور دارد و فعالیت های زیادی صورت گرفت که جای خوشحالی است. اگر همه آن کوشش ها در یک سطح نبود و اگر می خواستیم خیلی دقیق باشیم مطمئن باشید تاریخ شفاهی در همان دانشگاه و موسسات علمی باقی می ماند.

نظریه پرداز تاریخ شفاهی ادامه داد: بنابراین در ذات تاریخ شفاهی است که به همه جا سر می کشد برای این که آئینه ای به گذشته باشد. برای همین به گمان من، نخست وجه میان رشته ای بودن تاریخ شفاهی را فراموش نکنیم و دیگر این که اگر قرار است تئوری یا نظریه ای برخیزد، در فرآیند و برآیند تاریخ شفاهی در موضوعات مرتبط (سیاسی، اجتماعی، زنان، اقلیت های قومی و قس علی هذه) باید از رویه های میان رشته ای استفاده کنیم به نظرم این ابتکار است، چون در مطالعات تئوری ما از grand teoray استفاده کردیم که بسیار هم بجا و موثر بود.

تشکیک مورخان درباره تاریخ شفاهی

حسن آبادی درباره لزوم تئوری پردازی در تاریخ شفاهی در ایران گفت: بعد از مدتی این احتیاج احساس شد که تاریخ شفاهی باید به برخی سوالات پیرامون ماهیت خودش جواب بدهد؛ یعنی پس از این که از بُعد سیاسی وارد بعد اجتماعی، موزه ها، مراکز آرشیوی و مدارس شد این سوال جدی به وجود آمد که تاریخ شفاهی باید به سوالات جدی در زمینه ماهیت، هدف، توسعه و کارکردش از سوی تاریخ شفاهی کاران پاسخ داده گردد. چون از یک دوره تاریخ شفاهی دچار یک نوع درونگرایی و پرسش از خود شد. البته این در پاسخ به سوال های بیرونی بود که از تاریخ شفاهی درباره اهمیت، کارکرد، اعتبار، قابلیت پاسخگویی و نحوه استفاده از آن پرسیده شد.

او اضافه نمود: به همین علت فعالان تاریخ شفاهی به این فکر افتادند که باید به طور جدی به این سوالات پاسخ داد. ضمن این که آیا امکان دارد در تاریخ شفاهی به تئوری پردازی برسیم و چه قدر این موضوع ضرورت دارد؟ اکنون در ایران بعد از یک دوره 40 ساله و یک دوره فعالیت عمیق 20 ساله و توسعه تاریخ شفاهی به طوری که امروز هیچ بحثی در اهمیت و جایگاه آن نیست در نقطه ای ایستادیم که مجدد این سوال باید پرسیده گردد که تا چه اندازه می توان در تاریخ شفاهی به تئوری پردازی پرداخت؟ ایا اصلا ضرورت دارد یا نه؟

عضو سازمان اسناد و کتابخانه قدس عنوان نمود: در بحث تاریخ شفاهی احتیاج جدی در کارکرد داریم همان طور که اگر بخواهیم ارتباط تاریخ شفاهی با تاریخ، تاریخ با فلسفه تاریخ را آنالیز کنیم برای این که بتوانیم تاریخ نگاری انجام دهیم باید با نگاه فلسفی به تاریخ نگاه کنیم و تاریخ را در چارچوب و کلیاتی ساختارمند کنیم تا قابلیت ارائه فکر و دیدگاه داشته باشد، لذا (هر چند قیاس مع الفارق است اما قابل بحث است) اگر در تاریخ به فلسفه احتیاج داریم برای این که بتوانیم یک چارچوب کلی برای بیان وقایع، ارائه تئوری و دیدگاه از موضوعات تاریخی داشته باشیم به همان نسبت امروز به این جایگاه و نکته رسیدیم که برای تاریخ شفاهی نیز احتیاجمند یک بازنگری اساسی در تفکر و کارکرد آن هستیم. چرا؟

حسن آبادی با طرح پرسشی اظهار کرد: برای این که تاریخ شفاهی به عنوان یک ساختار، ابزار و روش کارآمد، یک حوزه مطالعات میان رشته ای است و امکان استفاده از آن در حوزه های مختلف مانند علوم اجتماعی، تاریخ محلی، تاریخ سازمانی، مدیریت دانش سازمانی و... وجود دارد. اگر کارکرد آن آنالیز گردد، به عنوان یک ابزار مطالعاتی در حوزه های بسیار متفاوتی از آن بهره گرفته شده است. اما یک سوال جدی میان همه کارکردهای میان رشته ای درباره تاریخ شفاهی وجود دارد؛ آیا تاریخ شفاهی احتیاجمند یک هویت مجزا و جداگانه نیست تا به آن ساختار، شخصیت و هویت دهد که قابلیت جداسازی ان را داشته باشیم؟

او اضافه نمود: چرا چنین هویتی اهمیت دارد؟ از این منظر که اگر تاریخ شفاهی بخواهد به سوالات جدی پیرامون خودش پاسخ دهد باید یک هویت جداگانه پیدا کند فارغ از این که تاریخ شفاهی برای چه کاری استفاده می گردد، با چه شیوه هایی انجام می گردد که همه بحث عمومی تاریخ شفاهی است باید یک گام فراتر از این مساله رفت و به این برسیم که تاریخ شفاهی فراتر از انجام مصاحبه، آرشیوسازی و جمع آوری اطلاعات است و احتیاجمند یک هویت است برای این که بتواند به سوالات و به تشکیک مورخان نسبت به اعتبارش پاسخ دهد و هویت خودش را فراتر از مطالعات میان رشته ای شکل دهد.

عضو انجمن تاریخ شفاهی بیان نمود: اکنون در تاریخ شفاهی ما در شرایطی هستیم با توجه به گستردگی تاریخ شفاهی در بحث تاریخ اداره ها، سازمان ها، تاریخ جنگ، تاریخ انقلاب، تاریخ محلی استفاده می گردد احتیاجمند است که تاریخ شفاهی به معنای تاریخ شفاهی در ساختار و اهمیت آن مجددا تعریف گردد تا بتوان از آن به عنوان یک ساختار معین در پژوهش های تاریخی استفاده کرد. باید هویت داشته باشد و در چارچوب های معین خروجی های معینی از آن گرفته گردد تا بتوان در پژوهش های معین تری از آن استفاده کرد. لذا احتیاجمند این است که علی رغم کارکرد عمومی تاریخ شفاهی در جامعه یک گام بالاتر به آن نگریسته گردد.

ضربه خشت خام به تاریخ شفاهی!

فائزه توکلی در ادامه این نشست گفت: به نظرم تاریخ شفاهی انقلابی در مطالعه تاریخ معاصر است چون افرادی که با آنها مصاحبه می گردد، بیش از اطلاعاتی که درباره گذشته به ما می دهند، از آنها به عنوان یک منبع، مخزن داده و مستندات و خود متن می توانیم به آن اتکا کنیم؛ یعنی انسان هایی که زنده و حاضر هستند، هم تصویر هم صدایشان را داریم و درباره تحولات این سند را که انسان در راس آن واقع شده است، می توانیم ارائه کنیم و به جامعه معاصر به راحتی به وسیله تصویر یا صداهای متعدد داده ارسال کنیم.

او اضافه نمود: اگر بخواهیم مانند سایر علوم به تاریخ شفاهی بپردازیم همان طور که اشاره شد، تاریخ شفاهی ماهیت بین رشته ای دارد که در کنار جامعه شناسی، روان شناسی، زبان شناسی و ... کاربرد دارد. از طرفی تاریخ شفاهی به عنوان ابزاری است که می تواند به تکمیل تاریخ نیز یاری کند، چون تاریخ معمولا متکی بر اسناد و داده هاست که گاهی همه اسناد در دسترس نیست و برای پر کردن حفره های آن تاریخ شفاهی می تواند کارگشا باشد.

پژوهشگر تاریخ شفاهی عنوان نمود: قبلا نظر بر این بود که برای ثبت یک رویداد تاریخی باید 30 تا 40 سال از آن بگذرد اما امروز پایبندی به این اصل ممکن نیست چون امروز به قدری سرعت تحولات بالاست و اندازه افزایش داده ها در وب آن قدر شتاب زده و شتابناک است که روزانه بیش از 3 میلیون صفحه تازه در وب فراوری می گردد و دیگر نمی توانیم به روش پیشین تاریخ نگاری تحولات و مسائل را آنالیز کنیم. ما احتیاج به تکنولوژی تازه داریم با توجه به ضبط صوت، فیلم ها و افرادی که با آنها به عنوان کنشگر صحنه سیاست و اجتماع و افرادی که قرنها از آنها نامی نبود همانند زنان، کارگران، سربازان حرفه ای جنگ، روحانیت، اقلیت های قومی و مذهبی و ... سر و کار داریم باید به گردآوری داده ها با تکیه بر تاریخ شفاهی بپردازیم.

توکلی گفت: ما احتیاج داریم اطلاعات سازمان ها، اداره ها و وزارت خانه ها را جمع آوری و ثبت و ضبط کنیم به ویژه با تحولی که در چهار دهه بعد از انقلاب داشتیم و رویکردی که برخی از مسائل را در پی داشت و امروز جامعه با برخی از آنها درگیر است برای مثال تحریم های آمریکا از کجا شروع شد؟ برای یافتن پاسخ باید با سیاستمداران مواجهه شویم و با آنها مصاحبه کنیم و چند و چون مسائل را دربیاوریم.

او اضافه نمود: احتیاج است برای یافتن پرسش ها درباره برخی مسائل و رویکردها باید در وزارت خانه ها کندوکاو کنیم هر چند در دولت قبل کاری مثلا به شکل تاریخ شفاهی به صورت غیرعلمی به وسیله سعید لیلاز انجام شد، کار غیرتخصصی که در مصاحبه با محمدجواد ظریف صورت گرفت و بسیار به تاریخ معاصر ضربه زد و اکنون نمی خواهم خیلی به آن بپردازم. به هر حال تاریخ شفاهی با تکیه بر داده هایش می تواند تاریخ یک جامعه در حال گذار را به نمایش بگذارد و به وسیله افرادی که در رویدادها حضور داشتند مسائل را کالبدشکافی کند.

مدیرمسئول مجله پژواک زنان در تاریخ اظهار کرد: در واقع در تاریخ شفاهی کوشش بر آن است که صدای راویان در متن یک رویداد شنیده گردد اما این که چگونه این صدا شنیده گردد به شیوه ای نیست که مثلا حسین دهباشی انجام می دهد. به این شکل که با یک نفر مصاحبه می نماید و فرد یک نکته مهم را مثلا در بحث سینما رکس آبادان مطرح و آن را به عنوان یک فیلم در شبکه های اجتماعی پخش می نماید و مردم با خود می گویند پس قضیه به این شکل بوده است! حال بدون این که گفته های فرد مصاحبه شونده اعتبارآزمایی گردد. یک رویکرد غلط باعث قضاوت درباره یکی از تحولات مهم در آستانه انقلاب اسلامی تحت عنوان خشت خام می گردد!

کشکول سازی در تاریخ شفاهی

اسماعیلی در سرانجام این نشست عنوان نمود: آیا وقتی وارد تاریخ شفاهی می شویم بدون هیچ ایده و نگاهی دست به مصاحبه می زنیم یا این که مدعایی داریم که آن مدعا به مثابه یک تور امکان جمع آوری داده های تاریخ شفاهی را فراهم می نماید. من دفعه پیش هم عرض کردم فعلا در مرحله کنونی مهم ترین کار مورخانی که در حوزه تاریخ شفاهی کار می نمایند این است که بتوانند داده تاریخی را گردآوری نمایند و در این گردآوری داده ها همه روش های مرسوم علم تاریخ را به کار بگیرند.

او اضافه نمود: لذا وقتی در حال جمع آوری داده تاریخی هستیم به ناچار باید با مدعا وارد شویم در غیر این صورت یا کشکول درست می کنیم یا در موضوع گم می شویم و نمی توانیم از موضوع در بیایم تا بتوانیم کار را پیش ببریم.